Tất niên hay còn gọi là lễ Tất niên, tiệc Tất niên là một nghi thức nhằm đánh dấu kết thúc một năm và chuẩn bị bước sang năm mới. Đây là phong tục tập quán lâu đời và mang nét đẹp văn hóa của người Việt Nam. Mâm cơm tất niên thường được sửa soạn đầy đủ để sum họp gia đình, cúng gia tiên, thần phật, để kết thúc năm cũ, đón năm mới về. Đặc biệt nhiều gia đình còn cúng tất niên để mời tổ tiên về ăn tết cùng con cháu.
Cúng tất niên thường được tiến hành vào trưa hoặc chiều cuối cùng của năm cũ. Tuy niên, tùy vào điều kiện kinh tết của mỗi gai đình mà các gia chủ sắm cho mâm cúng tất niên cũng khác nhau. Nhưng thông thường cúng tất niên gồm có mâm ngũ quả, hương hoa, giấy tiền vàng mã, đèn nến, trầu cau, rượu, trà và mâm cỗ mặn. Mâm cỗ mặn thì thường bao gồm các món ăn ngày tết như canh mọc, canh măng, gà luộc, bánh chưng, nem rán, rau, giò, dưa muối, củ kiệu… Trong đó, mâm ngũ quả, hương hoa thường được đặt trên bàn thờ và sẽ thờ suốt Tết, mâm cỗ mặn được đặt ở bàn thờ phụ, hoặc một chiếc bàn nhỏ chữ nhật thấp hơn đặt trước bàn thờ chính. Tất cả phải được bày biện 1 cách trang nghiêm.
Mâm cơm tất niên gồm những gì?
Mâm cơm cuối cùng của năm cũ được coi là quan trọng nhất trong mỗi gia đình. Đây là khoảng thời gian thiêng liêng mà các thành viên quây quần bên nhau. Tất cả cùng nhau vui đùa, nói chuyện vui, động viên nhau phấn đấu trong năm mới.
Với những năm trở lại đây, nhiều gia đình có xu hướng làm tất niên sớm hơn, luân phiên trong vài ngày trước tết để có thể đến được nhà nhau, hoặc hoàn thành sớm để tổ chức những kế hoạch nào đó như du lịch.
Về cơ bản, các gia đình vào ngày 30 Tết cần chuẩn bị 2 mâm: 1 mâm cúng tất niên và sau đó là ăn tối, còn 1 mâm khác chuẩn bị cho cúng giao thừa. Người đàn ông lớn tuổi nhất trong nhà thắp hương và đọc văn khấn, rồi các thành viên khác làm lễ vái. Nội dung chính là mời thần linh, gia tiên về ăn Tết cùng gia đình. Để cho giản tiện, nhiều gia đình gộp chung lễ cúng tất niên với lễ cúng giao thừa.
Bữa cơm ngày cuối năm được làm thịnh soạn hơn ngày thường. Tùy từng vùng miền mà có những đặc trưng riêng, như miền Bắc hay có canh móng giò hầm măng, miến lòng gà, xôi, bánh chưng, nem, giò lụa, giò xào…; miền Trung hay có bánh chưng, bánh tét, giò lụa, gà bóp rau răm, thịt heo luộc, giá chua…; miền Nam hay có bánh tét, canh măng, thịt kho tàu, gỏi tôm thịt, nem, chả giò…
Mỗi gia đình bày trí mâm lễ cúng một khác, tuy vậy cỗ cúng (mặn hay chay) nên đặt ở dưới cái bàn con bên dưới. Trên bàn thờ chính chỉ để hoa tươi, quả tươi, một ít tiền vàng mã mang tính tượng trưng. Cũng có thể đặt bánh chưng, xôi, chè trên bàn thờ chính. Không nên cắm “cành vàng lá ngọc” (hàng mã) lên bàn thờ vì có chứa nhiều trường khí âm bất lợi.
Mâm ngũ quả dành cúng gia tiên nên chọn các loại hoa quả thông dụng, ăn được, đẹp mắt và phải là hoa quả vừa đủ chín có thể ăn được. Hoa quả xanh, hoa quả giả (bằng nhựa) không được dùng cúng gia tiên. Đĩa/mâm ngũ quả không đặt trước chính giữa bát hương vì chắn mất trục khí chính, mà nên để ở hai bên.
Hoa bày trên bàn thờ cũng vậy, cần phải hoa tươi chứ không dùng hoa giả, hoa nhựa. Nhiều người hay lấy câu “miễn thành tâm là được” để ngụy biện, khi thực hiện lại chạy theo hình thức, khoe mẽ với người ngoài mà không chú trọng đến chất lượng của hoa quả để thờ cúng.
Gần đây nhiều người hay gán ghép phong thủy cho mọi lĩnh vực, từ hoa thờ đến mâm ngũ quả, rồi suy luận không căn cứ. Chẳng hạn quả lựu nhiều hạt, tượng trưng cho sự đầy đủ, phát triển; bưởi, dưa hấu căng tròn, tượng trưng cho sự đầy đủ, may mắn hoặc như cam, nghĩa gốc là ngọt (đồng cam cộng khổ, chia sẻ ngọt bùi) lại bị suy diễn thành cam chịu. Thậm chí một số người còn sa đà vào tâm linh không cần thiết như đếm nải chuối có quả lẻ mới mua, đếm phật thủ có lẻ nhánh mới được, tổng số quả trên mâm phải hợp mệnh chủ nhà… Đây là những suy luận về mặt ý nghĩa và khiên cưỡng. Nhiều khi suy luận quá đà thì sẽ không còn hoa quả nào để bày trí.
Trong bữa cơm tất niên, các thành viên nên có mặt đông đủ, nói những chuyện vui trong năm hay những dự định năm mới, động viên nhau vươn lên, nỗ lực hơn, tạo một bầu không khí đầm ấm, hòa thuận.